نه کمیسیون نه فرهنگ
تفکری که فرصت چهارساله مجلس در فرهنگ و هنر را از بین برد
بی‌اعتنایی به فرهنگ
عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: آیا کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی در کلیت سیاست‌گذاری و نظارت بر حوزه فرهنگ جایگاه مهم و اثرگذاری دارد یا که نه آنقدرها هم که فکر می‌کنیم، جایگاه معتبری نیست و توقع‌مان از کسانی که بر کرسی این کمیسیون تکیه زده‌اند، بیش از حد است؟ این سوالی است که با هر بار بررسی عملکرد کمیسیون فرهنگی برایمان پیش می‌آید. به این سوال اضافه کنید سوالات دیگری همچون این که آن چیزی که اعضای کمیسیون فرهنگی مطالبه می‌کنند، چقدر متصل به فرهنگ عمومی است و آیا نسبتی دقیق با مسائل امروز فرهنگ و هنر دارند؟ این دوره از کمیسیون فرهنگی مصادف بود با روزهای پرچالشی که فعالان فرهنگی و هنرمندان در فاصله سال‌های 1398 تا 1402 با آن درگیر بودند؛ ازجمله بحران‌ها و مسائل معیشتی که در سال‌های کرونا بر ساختارهای‌هنری کشور تحمیل شد که حتی دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی را هم تحت‌الشعاع قرار داد تا تکانه‌های سیاسی و اجتماعی که بخش مهمی از هنرمندان و جریان‌های فکری در حوزه فرهنگ با آن درگیر بودند و همچنان پس‌لرزه‌هایش وجود دارد. و سوال اساسی‌تر از کمیسیون فرهنگی این است که اندازه و قواره اثرگذاری‌شان بر نقاط و مواضع مهم فرهنگ کشور در این چهار سال چه بوده است؟
بی‌اعتنایی به فرهنگ
داستان کمیسیون فرهنگی مجلس یازدهم با به پایان رسیدن این دوره مجلس هم تمام نخواهد شد. کمیسیونی که سال 98 وقتی کارشان را شروع کردند، تصمیم گرفتیم تا علت حضورشان در این کمیسیون را بدانیم. از آخرین کتابی که خواندند و فیلمی که دیدند سوال کردیم. نتایجی که به دست آمد جالب و دیدنی بود. در همان گزارش نوشتیم دم‌‌‌دمای انتخابات مجلس، کاندیداها در تبلیغ‌هایشان از وعده‌ها می‌گویند، از درست کردن وضع معیشتی تا راه انداختن کارخانه‌ای که سال‌هاست در شهرشان تعطیل شده است. اما اگر به این وعده‌ها و قول‌ها دقت کنید، خیلی کم از دغدغه‌های فرهنگی می‌شنیدیم. نمایندگان مجلس برای کمک به مردم به مجلس می‌روند برای اینکه حال بهتری ایجاد کنند و در کنار این حال بهتر، مشکلات‌شان را بشنوند و برای حل آن چاره‌ای بیندیشند. اما به غیر از رفع مشکلات و نگاه دقیق به مسائل معیشتی مردم، نمایندگان مجلس باید به مسائل و ظرفیت‌های حوزه فرهنگ که همچون اتمسفری است که جامعه در آن نفس می‌کشد هم آگاه باشند. مخصوصا که قرار است چهار سال در کمیسیون فرهنگی حضور داشته باشند و باید به همه زوایایی که برای فرهنگ اتفاق می‌افتد، تسلط داشته باشند.
البته مهم بودن فرهنگ فقط به این وظایفی که برای این کمیسیون تعریف شده خلاصه نمی‌شود، موارد مهم‌تری هم وجود دارد اما وقتی به گزارش عملکرد این کمیسیون نگاه می‌کنیم متوجه خواهیم شد که در این چهار سال اتفاق خاصی در حوزه فرهنگی مجلس یازدهم نیفتاده است. در این چهار سال که از فعالیت کمیسیون فرهنگی می‌گذرد اتفاقات زیادی در کشور افتاده است که بزرگ‌ترین آنها را باید بیماری کرونا و در کنارش اتفاقات پاییز 1401 بدانیم. دو موضوع مهمی که فرهنگ را بسیار تحت تاثیر قرار داد و بازگشت دوباره کشور به شرایط عادی بعد از این دو اتفاق بسیار زمانبر و طولانی بود. این کمیسیون مطمئنا می‌توانست نقش تاثیرگذاری را پیرامون این دو واقعه مهم ایفا کند و در بزنگاه‌هایی که اهالی هنر و فرهنگ با آن درگیر بودند، نقش کلیدی و محوری در تعامل با هنرمندان داشته باشد. اما خروجی کاری که از جلسات کمیسیون فرهنگی بیرون آمده است نشان می‌دهد که خودشان هم به این تاثیرگذاری و کاری که می‌توانند انجام دهند، واقف نبوده و نتیجه‌اش، نداشتن طرح اصلی در صحن علنی مجلس و اثبات مهم نبودن فرهنگ در مجلسی است که از همان ابتدای فعالیت‌شان رهبر معظم انقلاب، توجه به فرهنگ را یکی از مهم‌ترین کارهای این دوره از مجلس عنوان کردند.
اولویت‌های کمیسیون فرهنگی
کمیسیون فرهنگی مجلس می‌تواند واجد ظرفیتی شود که مسائل حوزه فرهنگ و هنر را حل و فصل کند، به‌شرط اینکه درک صحیحی از مسائل روز فرهنگ داشته باشد و در تعامل حداکثری و مادام با هنرمندان باشد. این توقع زیادی نیست که کمیسیون فرهنگی، جایی برای دلگرمی اهالی فرهنگ و هنر باشد. نتیجه تعامل مستقیم کمیسیون فرهنگی با اهالی فرهنگ و هنر این است که کار فرهنگی درست به دست مخاطب می‌رسد. وقتی هنرمندان دغدغه معاش نداشته باشند، از نبودن قانون رنج نبرند و بدانند مسئولانی وجود دارند که به فکر آنها هستند و اگر این تعامل‌ها همیشگی و ادامه‌دار باشد می‌توانند به تولید محصول فرهنگی مناسب کمک کنند. همه این مواردی که گفته شد زمانی می‌توانند نتیجه‌بخش باشند که این افراد بعد از اینکه در جایگاه خودشان قرار گرفتند، اولویت‌بندی و مسائل را درست بررسی کنند. در این بخش سراغ اولویت‌های اصلی این کمیسیون رفتیم که در این چهارسال در گفت‌وگو با رسانه‌ها از اولویت‌هایشان گفتند و بررسی کردیم که نتیجه این اولویت‌بندی‌ها چه چیزی بوده است؟
در ابتدای کار این کمیسیون در تیرماه 1399، زهره‌سادات لاجوردی، از اعضای این کمیسیون در مورد جلسه‌ای با خبرگزاری فارس صحبت می‌کند و می‌گوید: «کمیسیون فرهنگی جلسه‌ای را برگزار کرده است و در این جلسه اولویت‌های کاری این کمیسیون بررسی شده و در نهایت موضوع جمعیت و خانواده اولویت اول و اصلی کاری کمیسیون فرهنگی است. همچنین موضوع فضای مجازی و صداوسیما اولویت‌های دوم و سوم کمیسیون فرهنگی خواهند بود.»
مرتضی آقاتهرانی، رئیس کمیسیون فرهنگی هم تیرماه 1400 در حالی که یک سال از فعالیت این کمیسیون گذشته بود در جلسه‌ای که در دانشگاه آزاد مشهد برگزار شد در مورد اولویت‌های این کمیسیون گفت: «اگر بخواهیم به همه موارد فرهنگی رسیدگی کنیم کار سطحی شده و نتیجه مطلوب نخواهد داد و اصولا بررسی همه طرح‌ها به عمر مجلس یازدهم نخواهد رسید. بر همین اساس به اولویت‌بندی مسائل فرهنگی کشور بر اساس خواست و نیاز مردم و سبک زندگی امروز پرداخته و در سال نخست مساله ساماندهی فضای مجازی و موضوع جمعیت و ازدواج را در دستور کار کمیسیون قرار داده‌ایم.»
موضوع فضای مجازی یکی دیگر از مواردی است که به عنوان اولویت برای خودشان انتخاب می‌کنند و آقاتهرانی در سال 1400 درباره این موضوع اولویت‌دار می‌گوید: «طرح فضای مجازی در مجلس بالاخره پس از سال‌ها معطلی کارش به انتها رسیده و کمیسیون به زودی آن را به صحن علنی مجلس خواهد برد.»
طرحی که بسیار بحث در موردش زیاد بود و همه معتقد بودند که کمیسیون فرهنگی به دنبال مسدود کردن اینترنت است. سید‌علی یزدی‌خواه، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس 17 مرداد 1400 در گفت‌وگو با خبرنگاران در شهرستان ری گفت: «در راستای این طرح به‌دنبال ارائه ارزان اینترنت، حمایت از فعالان داخلی، پاسخگویی مدیران شبکه‌های اجتماعی و ساماندهی این حوزه هستیم. این طرح آذرماه سال گذشته از طرف مرکز پژوهش‌ها به کمیسیون ارجاع شد اما با توجه به بررسی بودجه سال ۱۴۰۰ و پس از آن مصادف شدن با ایام انتخابات در دستور قرار ندادیم.» اما در نهایت این طرح با رای مخالفان نمایندگان مجلس در صحن علنی بررسی نشد و به کمیسیون ویژه رفت و باز هم به خاطره‌ها پیوست تا طرح مورد‌علاقه کمیسیون فرهنگی در مجلس به تصویب نرسد.
لاجوردی، عضو کمیسیون فرهنگی در سال 1401 بعد از بازدید از نمایشگاه کتاب تهران وقتی درمورد اولویت‌های کمیسیون فرهنگی در سال سوم فعالیت‌شان سوال شد، حرف‌های جدیدی زد و گفت: «یکی از بحث‌های مهم در مجلس شورای اسلامی در دوره کنونی پیگیری مباحث قاچاق در بخش‌های مختلف است. یکی از مواردی که متاسفانه در حوزه فرهنگ، به‌ویژه کتاب به‌شدت به ناشران و پدید‌آوردنگان آثار آسیب وارد می‌کند، بحث قاچاق کتاب است. کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، برای احصاء خلا‌‌های قانونی حوزه نشر با هدف پیشگیری و مبارزه با قاچاق کتاب و همچنین تصویب قانون آمادگی دارد. اگر دولت در این زمینه لوایحی را به مجلس شورای اسلامی بیاورد، کمیسیون فرهنگی آمادگی همکاری و تصویب قانون را دارد.»
یکی دیگر از اولویت‌هایی که در کمیسیون فرهنگی در نظر گرفته شد، بررسی فعالیت‌های صداوسیما بود، اما تنها خروجی دو جلسه با رئیس صداوسیما در آبان 1400 و مردادماه 1401 می‌شود. آبان ماه 1400 جبلی در خصوص برنامه‌های تحولی‌ای که در صداوسیما دارد، در این کمیسیون صحبت می‌کند و در مردادماه 1401 هم موضوع vodها با حضور جبلی بررسی می‌شود و این تنها خروجی کمیسیون فرهنگی در حوزه صداوسیما است. البته در تدوین برنامه هفتم توسعه جلساتی برای شبکه نمایش خانگی و موضوع تصدی ساترا مورد بررسی قرار گرفت اما همه حاشیه‌هایی که پیرامون صداوسیما در این سال‌ها وجود داشت، از نگاه کمیسیون فرهنگی مهم نبود و درنهایت به همان جلسه‌های کوتاه بسنده کردند.
طرح‌هایشان چه بود؟
انگار این شعاری که کاندیداها قبل از انتخابات سر می‌دهند بعد از انتخاب شدن هم ادامه پیدا می‌کند و در مصاحبه‌ها یا سخنرانی‌هایی که دارند شعار دادن‌ها ادامه خواهد داشت. یکی از طرح‌هایی که خیلی درموردش صحبت کردند طرح اقتصاد و فرهنگ هنرمندان بود. بودجه این طرح قرار بود از طریق فروش آثار هنری و فرهنگی کشور تامین شود و یکی دیگر از محورهای این طرح، حمایت از آثار و تولیدات فرهنگی و هنری است. غلامرضا منتظری، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس در اسفندماه سال 1401 در گفت‌وگو با تسنیم گفت: «کلیات طرح اقتصاد و فرهنگ که برای هنرمندان کشور از جمله بازیگران، نویسندگان، روزنامه‌نگاران، موزیسین‌ها و… است در کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده است. بعد از رسیدگی به بودجه این طرح در صحن علنی مجلس مطرح خواهد شد، در این طرح تلاش شد که به نیازهای اساسی هنرمندان پاسخ داده شود. یکی از نیازهای جدی آنها مسائل رفاهی و معیشتی از جمله بیمه و… حوزه اصحاب هنر و فرهنگ کشور است.» اما درنهایت آخرین خبری که از این طرح بیرون آمد مربوط به تابستان امسال است؛ منتظری در تیرماه 1402در گفت‌وگو با خبرگزاری ملت درمورد این طرح گفت: «طرح اقتصاد فرهنگ و حمایت از صنایع خلاق فرهنگی از دیگر برنامه‌های کمیسیون فرهنگی است که بخشی از آن به حمایت از هنرمندان صنایع‌دستی می‌پردازد که اگر به قانون تبدیل شود بسیاری از مسائل و مشکلات هنرمندان صنایع فرهنگی رفع خواهد شد.» گویا این طرح همچنان در حال بررسی است و این طرح هم به صحن علنی مجلس نرسید.
یکی دیگر از کارهایی که در کمیسیون فرهنگی مجلس مخصوصا از ابتدای سال 1401 برایشان جدی بود؛ طرح اصلاح اساسنامه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بود؛ مهرماه 1401، احمد راستینه، سخنگوی کمیسیون فرهنگی مجلس در گفت‌وگو با خبرگزاری خانه ملت درمورد این طرح گفت: «اعضای کمیسیون به کلیات طرح نحوه تاسیس و اداره کتابخانه‌های عمومی کشور رأی مثبت دادند؛ با توجه به اهمیت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و ضرورت ارتقای هیات‌امنا و منابع بودجه آن به‌منظور کمک در بهبود فعالیت‌های کتابخانه کشور رسیدگی شد. پس از بررسی موادی از طرح در این جلسه مقرر شد سایر مواد در جلسات بعدی کمیسیون مورد بررسی قرار گیرد. تا پایان همان سال چند جلسه‌ای برگزار شد و درنهایت کمیسیون فرهنگی این طرح را به 1402 موکول کرد و در فروردین امسال مرتضی آقاتهرانی، رئیس کمیسیون در جلسه‌ای که با مدیران فرهنگی زنجان داشت، گفت: «اصلاح قانون نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برای تایید به صحن علنی مجلس خواهد رفت، با توجه به بررسی‌های انجام‌شده، اشکالات قانون نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در کمیسیون فرهنگی مجلس رفع شده و اصلاحات آن به تصویب رسیده است.»
بعد از صحبت‌های آقاتهرانی در جلسه یکشنبه 27 فروردین امسال این طرح مجدد در کمیسیون فرهنگی مجلس، بررسی و اشکالاتی که معاونت قوانین مجلس شورای اسلامی به این طرح وارد کرده بود، بررسی شد و درنهایت متن نهایی این طرح به تصویب کمیسیون فرهنگی مجلس رسید.
اما در مردادماه حسین جلالی، عضو کمیسیون فرهنگی که خودش هم در هیات امنای نهاد کتابخانه‌ها حضور دارد، در گفت‌وگویی که با ایبنا دارد، می‌گوید: «این طرح را کمیسیون فرهنگی مجلس با اولویت بررسی و برای تصویب در صحن علنی آماده کرد اما به‌دلیل اولویت طرح‌های دیگر فکر نمی‌کنم تصویب این طرح به مجلس یازدهم برسد.»
آبان‌ماه همزمان با برگزاری روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار، مهدی رمضانی دبیرکل نهاد کتابخانه‌ها در سخنرانی‌ای که با حضور رئیس مجلس انجام شد، از او خواست طرح اصلاح قانون تاسیس نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور را در نوبت طرح در صحن علنی مجلس بگذارد و قالیباف هم در جواب گفت: «قول می‌دهم با همکارانم در مجلس اساسنامه را دنبال کنم. حالا در آستانه برگزاری دوباره انتخابات مجلس هستیم و درنهایت این طرح به صحن علنی مجلس نرفت.»
موضوع طرح تعالی جمعیت یکی دیگر از طرح‌های اصلی این کمیسیون بود که می‌خواستند بالاخره بعد از چند سال به نتیجه برسد، البته این طرح، فقط دستاورد این کمیسیون نبود و کمیسیون اجتماعی هم برای به ثمر رسیدنش فعالیت‌های بسیار کرد. طرح در سال 1399 به‌صورت مشروط در مجلس شورای اسلامی تصویب شد اما نمایندگان تصویب نهایی آن را منوط به رعایت ضوابط یک اصل قانون اساسی کردند؛ این طرح از دوره هشتم پارلمان در دستور کار مجلس قرار داشت. در گزارش‌های قبلی که عملکرد این کمیسیون را مورد بررسی قرار دادیم، گفتیم: «طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده» که توسط دفتر مطالعه و آموزش و فرهنگ زیرمجموعه کمیسیون فرهنگی و کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده مجلس شورای اسلامی، تدوین شده بود، تنها طرحی است که اسمی از کمیسیون فرهنگی دارد و به‌عنوان قانون ابلاغ شده است. ریاست کمیسیون مشترک با امیرحسین بانکی‌پور، عضو کمیسیون فرهنگی بوده که می‌توانند این طرح را در سال 1400 به‌عنوان قانون به سرانجام برسانند.
جای خالی هنر و هنرمند در کمیسیون فرهنگی
«از تعداد نمایندگانی که برای عضویت در کمیسیون فرهنگی مجلس ثبت‌نام کرده‌اند، به خوبی می‌توان فهمید که نمایندگان تا چه حد به مسائل فرهنگی کشور اهمیت می‌دهند. قاعدتا کمیسیون‌هایی چون اقتصادی، انرژی و چند کمیسیون دیگر برای نمایندگان مهم‌تر است و زمانی که صرفا سه نفر از نمایندگان در یکی از کمیسیون‌های مجلس ثبت‌نام می‌کنند، نشان می‌دهد که آن کمیسیون برای نمایندگان مهم نیست و نمایندگان برای عضویت در کمیسیون‌های فرهنگی و برخی دیگر از کمیسیون‌های مجلس تمایلی ندارند. برای عضویت در برخی از کمیسیون‌ها حتی 60 نفر از نمایندگان ثبت‌نام کرده‌اند و بر سر عضویت در این کمیسیون‌ها با یکدیگر دعوا دارند. قطعا باید بررسی شود که این نمایندگان با چه هدفی تا این حد اصرار دارند که عضو یک کمیسیون خاص شوند.» این صحبت‌های مرتضی آقاتهرانی است که در ابتدای شکل‌گیری کمیسیون فرهنگی مطرح کرد. همین نشان‌دهنده اندازه و قواره فرهنگ در ساختار مجلس شورای اسلامی است. کمیسیون فرهنگی، آخرین کمیسیونی است که اعضایش انتخاب می‌شوند، آن هم افرادی که شاید نگاه فرهنگی ندارند و انگار به اجبار انتخاب می‌شوند. کمیسیون‌ها ابزاری برای نظارت در حوزه‌های مختلف هستند، کارکردی که باید در فرهنگ هم وجود داشته باشد. یعنی اگر قرار است حساب و کتابی برای حوزه‌های مختلف فرهنگ وجود داشته باشد و درد هنرمند شنیده شود، این یکی از کارهایی است که این کمیسیون باید انجام بدهد. شروع به کار این کمیسیون در بحران کرونا بود و تا پایان 1400 همچنان وجود داشت. یعنی در روزها و ماه‌هایی که به‌شدت اهالی هنر گرفتار مسائل اقتصادی و معیشتی بودند، این کمیسیون به جز دو جلسه خاص آن هم با اهالی سینما و تئاتر، بقیه اهل هنر را ندید و برایش مهم نبود.
یک مقیاسه آماری در گزارش پیشین «فرهیختگان» انجام دادیم و طبق این گزارش، کمترین کنش کمیسیون فرهنگی در حوزه‌هایی مثل موسیقی، تئاتر و سینماست به‌طوری‌که از داده‌های به دست آمده از عناوین جلسات کمیسیون فرهنگی، از سال 99 تاکنون هیچ جلسه‌ای با فعالان موسیقی برگزار نشده و تنها دو درصد مربوط به حوزه سینما و تئاتر بوده. جای تعجب است که همین میزان هم مربوط به بازدید از برنامه‌های جشنواره فجر یا نشست مشترک با سازمان سینمایی است. کمیسیون فرهنگی در طول این چهار سال تنها سه بار با اهالی سینما دیدار و گفت‌وگو کرده که یک مورد آن دیدار با فعالان سینمایی موسسه تصویرسازان صبح صادق بوده است. همچنین اعضای این کمیسیون در سال 1401 با جمعی از فعالان عرصه سینما که اسامی آنها در هیچ خبری اعلام نشده و یک بار هم با دست‌اندرکاران سریال‌های «پلاک 13» و «سنجرخان» دیدار کرده‌اند. تعداد جلسات اعضای کمیسیون در حوزه کتاب سه درصد بیشتر از حوزه سینماست اما این جلسات هم بیشتر مربوط به استماع گزارش عملکرد نهادهای متولی، بازدید از نمایشگاه کتاب یا نشست با برخی اهالی کتاب بوده و فقط چند جلسه (در دو سال) به بررسی طرح نحوه تاسیس کتابخانه‌های عمومی گذشته است. حدود 65 درصد از جلسات این کمیسیون هم عمدتا مربوط به استماع گزارش یا مواردی دیگر بوده است.
