امام خمینی (ره) زنان را ظرفیت‌های انسانی ویژه و مغفول می‌دانست
تعریف دقیق و جامع از جایگاه زن در جامعه همیشه یکی از دغدغه‌های متفکران و جامعه‌شناسان بوده است. در این بین انقلاب اسلامی بعد از وقوع، تعریف جدیدی از نقش زن در جامعه را به دنیا معرفی کرد. تعریفی که معمار اصلی آن امام خمینی(ره) بود و برای زن به جز وظائفی که تعریف زنانه داشتند، زیست، حضور و تاثیرگذاری اجتماعی هم قائل شد.
در این باره دکتر ابوالفضل اقبالی، متخصص علوم اجتماعی اسلامی و پژوهشگر مطالعات جنسیت و خانواده معتقد است تعریف جدید امام خمینی(ره) از زن، باعث جابه‌جایی هویت زنان در جامعه جدید ایران و بعد از انقلاب 1357 شد.
زن ایرانی قبل از انقلاب با توجه به شرایط زیست اجتماعی خود، چگونه تعریف و تجسم می‌شود؟
واقعیت زن در تاریخ اجتماعی ایران قبل از انقلاب ، به نوعی واقعیت جنس دوم است . اگر تعارف را با تاریخ خودمان کنار بگذاریم ، این را باید بپذیریم که فرهنگ جامعه ایرانی، یک فرهنگ مردسالار و معتقد به عدم توجه به هویت انسانی زن است و زن را نه از منظر جنسی که صرفا از منظر جنسیتی خودش مورد توجه قرار می‌داده است و کارکردهای معطوف به جنسیت زن را صرفا از او انتظار داشته است.
لذا هیچ وقت زن را در ساحت انسانی خودش در جامعه به رسمیت نشناخته است. زن هویتی منفعل، وابسته و حاشیه‌ای داشته است.
به تعبیر رهبری ما غالبا الگوی زن شرقی را در تاریخ اجتماعی جامعه ایران مشاهده می‌کردیم.
زنان در تاریخ حرکتهای بزرگی به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم رقم زده‌اند
بله. البته ما نقاط عطفی هم در نسبت با زنان در تاریخ ایران قبل از انقلاب داشته‌ایم که این‌ها نقاط عطف و استثنائاتی بوده‌اند؛ اینکه زنان در جامعه نقش تعیین کننده پیدا می‌کنند و یک حرکت اجتماعی را رهبری می‌کنند. اما واقعیت غالب همان الگوی زن شرقی است که در واقعیت جامعه سایق ایرانی به چشم می آید.
این ویژگی‌ها برای زنان بعد از انقلاب اسلامی، از چه بعدی تغییر کرد؟
با ظهور انقلاب اسلامی و به نوعی ادبیات جدیدی که امام خمینی(ره) تاسیس می‌کند، زنان یک جابجایی را در هویت خودشان درمی‌یابند و متوجه یک نوع تخاطب جدیدی از سوی امام و انقلاب اسلامی با خودشان می‌شوند که آن تخاطب ظاهرا دارد زنان را از ساحت انسانی‌شان مورد گفتگو قرار می‌دهد.
اگرچه جنسیت را فراموش نمی‌کند اما به جنسیت زن و به کارکردهای جنسیتی زن هم اکتفا نمی‌کند و او را در کنار مردان جامعه با هویت انسانی‌شان قرار می‌دهد و سعی می‌کند از ظرفیت انسانی زنان هم در حرکتی که می‌خواهد رقم بزند، استفاده کند.
لذا امام خمینی اولا یک نظم جدیدی را در موضوع زن تاسیس کرده است؛ آن هم اینکه دارد با زن وارد دیالوگ و گفت‌وگو می‌شود و زنان را انسان یا به اصطلاح آدم حساب می‌کند. چیزی که قبل از آن غالبا وجود نداشته است .
منظورتان از هویت انسانی چیست؟
امام(ره) در هنگامه انقلاب یک دغدغه دارد. آن هم ایجاد یک نظم سیاسی _ اجتماعی جدید است. او می‌خواهد نظم سیاسی _ اجتماعی سابق را با یک رویکرد انقلابی سرنگون و حذف کند و یک نظم جدید را در ساحت سیاسی_اجتماعی تاسیس کند. حالا باید با چه کسی این کار را انجام بدهد؟ با مردم. یعنی ظرفیت مردم برای امام(ره) یک محوریتی دارد.
مردم، آحاد ملت، انسان‌ها؛ حقیقت این است که این مردم متشکل از مردان و زنان هستند. مردم که فقط مردان نیستند، زنان هم جزئی از این مردم و بخشی از این بدنه ملت هستند که امام(ره) می‌خواهد به وسیله آنها نظم جدیدی را تاسیس کند و انقلابی را رقم بزند. لذا هم با مردان و هم با زنان وارد دیالوگ، تخاطب و گفتگو می‌شود.
در مبانی انسان‌شناسی امام(ره) هم که جست‌وجو می‌کنیم، اساسا انسان به نوعی موجودی است که جهادگر است. انسان مسلمان مومن کسی است که اهل مجاهدت و قیام است و اهل قعود نیست. امام(ره) می‌خواهد روی این تصویر از انسان سرمایه‌گذاری کند. برای اینکه انسان قائم و مجاهد است که می‌تواند انقلاب رقم بزند. به این ترتیب امام این ادبیات جهاد و ادبیات قیام و مجاهدت را وارد گفت‌وگوی با مردم ایران می‌کند و در این زمینه تفاوتی بین زن و مرد هم نمی‌گذارد . یعنی هم با زنان با ادبیات مجاهدت و قیام حرف می‌زند و زن را به مثابه یک انسان مجاهد در نظر می‌گیرد و هم مرد را به مثابه یک انسان مجاهد در نظر می‌گیرد. این دقیقا یک چرخش رویکردی در فضای اجتماعی ایران محسوب می‌شود. یعنی قبل از این اساسا کسی با زن وارد اینگونه دیالوگ و گفت‌وگو نشده است و زن را اساسا در این ساحت مورد تخاطب قرار نداده است. به زن گفته تو یک ماموریت‌ها و مسئولیت‌هایی داری که در خانه تعریف می‌شود. اینکه باید در راه خدا و پیامبرش و در عرصه سیاست و اجتماعی جهاد کنی، این در گفتارهای اجتماعی ما در قبل از انقلاب مفقود بوده است.
در واقع این نگاه برای خود زنان هم تازگی و جذابیت داشت که حضور پرشور آنان در وقایع منتهی به قبل از انقلاب را به دنبال داشت.
بله این گفتار جدید امام(ره) برای زنان جذابیت و مطلوبیت هم دارد و زنان مومن عصر انقلاب اسلامی در ایران به شدت از این گفتار استقبال می‌کنند و آن را به گوش جان می‌شنوند و لبیک می‌گویند. لذا وقتی وارد این مواجه با امام(ره) می‌شوند ، به واسطه اینکه یک ابرانسانی در مقیاس امام خمینی آمده و آن ها را وارد بازی و دنیای جدیدی کرده است و از آنها انتظارات انسانی دارد نه انتظارات جنسیتی ، نوعی احساس عزت و کرامت هم در زنان شکل می‌گیرد. این باعث می‌شود که زنان در این تعامل احساس عزت نفس، عزتمندی و کرامت نفس کنند و پای کار انقلاب بیایند و کمک کار امام شوند.
نگاه امام خمینی(ره) به زن چه مولفه‌هایی داشت؟
اولین و مهم‌ترین مولفه‌اش این بود که زنان ظرفیت‌های انسانی ویژه و مغفولی هستند که اگر به آنها میدان و فضا بدهیم، کاری می‌کنند کارستان!
این توجه و التفات امام خمینی (ره) به ظرفیت زنان، یکی از آن مولفه‌های ویژه نگاه امام(ره) به مسئله زن و مقوله جنسیت در جامعه اسلامی بود که تاثیرش را هم گذاشت. زنان خیلی خوب یک بسیج اجتماعی را رقم زدند و حرکت انقلاب اسلامی را به ثمر رساندند. نکته دوم اینکه امام(ره) معتقد بود حرکت اجتماعی مردم بدون استفاده از ظرفیت زنان امکان‌پذیر نیست. چون زنان علاوه بر اینکه خودشان یک ظرفیت و یک نیروی اجتماعی ویژه و قابل اعتنا هستند، ظرفیت بسیج اجتماعی و رهبری اجتماعی و رهبری توده را هم دارند و برای این حرکت ما به این ظرفیت ویژه نیاز خاص داشتیم.
یعنی امام نه تنها معتقد بود حضور زنان به عنوان بخش عظیم و نیمی از جامعه در روند حرکت انقلاب موثر است و اگر به آنها هویت انسانی و هویت جهادی بدهیم می‌توانند از حرکت انقلاب حمایت کنند، بلکه اگر بیایند، مردان، فرزندانشان و اطرافیان خودشان را هم می‌توانند در مسیر انقلاب و حرکت انقلابی مردم قرار بدهند. یعنی از نگاه امام(ره) ظرفیت بسیج‌کنندگی و به میدان آوردن سایر بخش‌های جامعه به زنان اختصاص دارد و این نکته مهمی است.
اجمالا اگر بخواهم نگاه امام(ره) به زنان را صورت‌بندی کنم، امام قائل به این است که زنان صرف نظر از جنسیت و زن بودن خودشان، ابتدا انسان هستند و می‌توانند در معرض تخاطب و گفت‌وگوی اسلام، قرآن و انقلاب قرار بگیرند. اگر این تخاطب صورت بگیرد، زنان به دلیل ظرفیت ویژه‌ای که دارند، یعنی همان ظرفیت بسیج‌کنندگی و رهبری جامعه، اگر نگوییم بیش از مردان، به اندازه مردان می‌توانند در انقلاب سهم داشته باشند.
این نگاه امام خمینی(ره) تا چه اندازه با (الگوی سوم زن مسلمان) که توسط رهبری معرفی شد، قرابت دارد؟
در واقع حضرت امام(ره) این گفتار جدید را در حوزه زن تاسیس می‌کند که همان چیزی است که حضرت آقا تحت عنوان الگوی سوم زن به جهان معرفی می‌کند. در ادامه هم سیاست امام(ره) درباره حجاب و قانونی کردن و الزامی کردن حضور زنان با حجاب اسلامی در جامعه، باز به نوعی امتداد همین نگاه به زنان است.
یعنی امام(ره) با این کار و این قانون می‌خواهد از هویت انسانی و کرامت انسانی زن صیانت کند. امام(ره) می‌خواهد جلوی این را بگیرد که زنان جامعه با بدنشان و با هویت جنسی‌شان دیده شوند. او می‌خواهد صیانت کند از آن چیزی که گوهر زنان است و اتفاقا انقلاب با اتکای به آن پیروز شد و آن هم هویت انسانی زن است ، نه هویت جنسی و جنسیتی زن.
حجاب هم اتفاقا حافظ و ضامن خوبی برای این مسئله است . زیرا مانع نگاه جنسی به زن می شود .
