حجاب یا مد، کدامیک ناقض آزادی فردی؟

دوست قدیمی­تان با شما تماس گرفته و برای دو ساعت بعد به یک دورهمی دوستانه دعوتتان می کند. طبق عادت خانمها از جا می پرید و جیغ می کشید: چی بپوشم؟؟

شلوار بگ محبوبتان توی سبد لباسهای کثیف است و شلوار لوله تفنگی مشکی با مانتوی بابوس کرم­رنگ ست نمی شود. از ته کمد یک شلوار مخمل کبریتی راسته نسکافه ای خودنمایی می کند که یادگار چندین سال پیش است، سالم و مرتب به شما چشمک می زند. تازه با رنگ مانتویتان هم ست می شود، اما از پوشیدنش خجالت می­کشید، چون احساس می کنید قدیمی و از مد افتاده است…

گرایش فزاینده به مد در دنیا و همچنین جامعه ایرانی امری انکارناپذیر است. برای درک بهتر سیطره مد بر زندگی انسانها بهتر است نگاهی به آمار مد و فشن در سال 2022-2023 بیاندازید که از منابع انگلیسی و آلمانی اخذ شده اند.

• در کمد هر فرد بطور متوسط 148 قطعه لباس و اکسسوری وجود دارد که بسیار بیشتر از نیاز روزمره افراد است.
• در حال حاضر مصرف کننده های معمولی 60درصد بیشتر از سال 2000 لباس می خرند، اما فقط از نصف عمر لباس استفاده می کنند. این عادت، به تولید سالانه 39 میلیون تن ضایعات نساجی در سرتاسر دنیا منجر می شود.
• صنعت مد سالانه 93 میلیارد متر مکعب آب در زنجیره تامین خود مصرف می کند که بیشتر آن به فاضلاب تبدیل می شود.
• صنعت مد در سه ماهه چهارم 2020 بیشترین تعاملات را در اینستاگرام (پست، استوری، لایک و…) در مقایسه با صنعت خودرو، الکترونیک، خرده فروشی و زیبایی به خود اختصاص داد.
• مهمترین عامل موثر بر صنعت مد سلبریتی ها و نانو اینفلوینسرها هستند. بازار اینفلوینسر مارکتینگ از 9.7 میلیارد دلار در سال 2020 به 13.8 میلیارد دلار در 2021 رسیده است و پیش بینی می شود بین سالهای 2020 تا 2027 حدود 39.7 درصد از بازار مد تحت سلطه نانو اینفلوینسرها دربیاید.
• طبق پژوهشی بر روی جامعه جوانان 13 تا 19 ساله، 40 درصد جوانان بسیار زیاد از مد تبعیت می کنند، 30 درصد گرایش متوسط دارند، 20 درصد گرایش کم و 10 درصد هیچگونه گرایشی به مد ندارند.

متخصصان جامعه شناسی عوامل مختلفی را برای این گرایش روزافزون ذکر می کنند که از مهمترین آنها می توان به تبلیغات آشکار و پنهان شبکه­های مجازی اشاره کرد.

اکسپلورر اینستاگرام بطور پیشفرض پستهایی را برای شما به نمایش می گذارد که بر طبق ملاکهای مختلفی تعیین می شوند، یکی از این ملاکها موضوع جستجوهای اخیر شماست. سیستم­های توصیه گر الکترونیک از طریق جمع آوری اطلاعات خصوصی کاربران و تجزیه و تحلیل آنها، کاربر را با الگوریتمی همسو با ترجیحات شخصی او احاطه می کنند. اما آنها کاملا هم خنثی و خالی از جهت گیری نیستند. مجله اسپرینگر ادعا می کند اینستاگرام تصاویر نیمه برهنه را بیشتر تقویت کرده و به وایرال شدن آنها کمک می کند.

پژوهشهای متعددی که بر روی سیستم­های توصیه گر یا الگوریتم در تجارت الکترونیک انجام شده نشان می دهند الگوریتم­ها با بهره­گیری از توجه آگاهانه یا ناخودآگاه کاربر روزبروز متقاعدکننده­تر، انطباق­پذیرتر و یکپارچه­تر می شوند.

پروفسور کنراد سوچینگ استاد دانشگاه فناوری اطلاعات ژشوف لهستان در مقاله ای تحت عنوان «اثرات مد: محدودشدن اراده آزاد ناشی از انحطاط بازار آزاد» درباره تاثیر مد بر انتخابهای افراد می نویسد:

در میان بسیاری از عواملی که اراده آزاد انسان را در اجتماع محدود می کنند، مفهوم مد نقش مهمی را ایفا می کند. قدرت اصلی مد در تقلید است که اثرات اجتماعی مثبت و منفی ایجاد می کند. امروزه جلوه های مد به شکل رفتارهای جماعتی و مبتنی بر مصرف­گرایی بی فکر است. مکانیسم های بازار از تحلیلهای روانشناختی برای تغییر ذهنیت و تاثیرگذاری بر انتخابها استفاده می کنند.

مد، عرضه کالا را هدایت می کند و انتخابهای افراد را محدود می کند. این وضعیت را «توهم اراده آزاد» می­نامند. به این معنا که اراده انسان صرفا در طیف تصنعی گزینه­های موجود کار می­کند که از مجرای مد به بازار عرضه شده اند.

داده های بالا تنها بخشی از حقایقی است که اثبات می کنند مد و فشن در انتخاب لباس امری فراگیر در جامعه مدرن امروز است و انسان امروزی بخصوص جوانان و نوجوانان برای انتخاب لباس که موضوعی شخصی بشمار میرود از مکانیسم تقلید پیروی کرده و حق انتخاب خود را به افراد و نهادهای بیرونی حواله می دهند. آمارهای تکان دهنده اسراف و هدردادن منابع، هزینه تراشیهای فردی و اجتماعی، آمارهای فست فشن که روزبروز مدلهای جدید ارائه می دهند و… حاکی از تهی بودن مقوله مد از عقلانیت و انتخابگری است.

این درحالیست که برخی معترضان به قانون حجاب، این قانونگذاری را محدودکننده آزادی فردی دانسته و عنوان می کنند هر انسانی مختار است پوشش مورد علاقه اش را خود انتخاب کند و درست نیست نهادی بیرونی برای نحوه پوشش افراد چارچوب تعیین کند. معترضان به قانون حجاب اشاره ای به سیطره مد بر فکر و ذهن مصرف کنندگان ندارند، حال آنکه صنعت مد بدست نهادهای منفعت طلب و سلبریتیهای سوداگر و بر اساس منافع مالی عده محدودی پیش می رود.

اما مقوله حجاب اساسا دست رد بر سینه تبرج گرایی و خودنمایی های بی انتها زده و در عین به رسمیت شناختن آزادی فردی و احترام به قومیت و فرهنگ و سطح تمکن مالی افراد، چارچوبی را برای پوشیدگی بدن تعیین می کند. حجاب نه بر اسراف و تبذیر صحه می گذارد، نه با تبرج و خودنمایی میانه ای دارد و نه با رفتارهای غیرعقلانی سازگار است. حجاب به عنوان یک راهبرد کلان در منظومه زندگی معناگرا، بدنبال حفظ حریم خصوصی فرد از تعرضات و قضاوتهای بیگانگان و حفظ کرامت و شخصیت انسانی افراد است.