پشت‌پردهٔ تحولات در مناطق دروزی‌نشین چیست؟
در سکوت قرن‌ها و پیچیدگی‌های تاریخ، اقلیت دروزی اکنون در مرکز توجهات بین‌المللی قرار گرفته است. در حالی که درگیری‌ها در سویدای سوریه اوج گرفته، ردپای رژیم صهیونیستی در این تحولات، ابعاد تازه‌ای به ماجرا بخشیده است. برای پرده‌برداری از لایه‌های پنهان این فرقه و تحلیل جایگاه حساس آن‌ها در منطقه، گفت‌وگویی اختصاصی با یعقوب توکلی، پژوهشگر تاریخ، انجام دادیم.
در بحبوحه تحولات شتابان خاورمیانه، ناگهان نامی که شاید پیش از این تنها در کتب تاریخ به گوش می‌رسید، این بار با صدای بلند از کانون خبرها به گوش می‌رسد: دروزی‌ها. این اقلیت مذهبی، با ریشه‌هایی کهن در دل تاریخ تشیع، حالا نه تنها سوژه اصلی مباحث فرهنگی و تاریخی‌اند، بلکه در خط مقدم تحولات نظامی و سیاسی منطقه نیز قرار گرفته‌اند. از درگیری‌های داخلی در سویدای سوریه گرفته تا تحرکات مشکوک رژیم صهیونیستی و کشمکش‌های فرقه‌ای، جامعه دروزی این روزها بیش از هر زمان دیگری در کانون توجه است. چرا این قوم باستانی که قرن‌ها در سکوت نسبی زیسته‌اند، ناگهان به چنین تیتر داغی تبدیل شده‌اند؟ آیا آنچه در پس پرده می‌گذرد، تنها یک درگیری محلی است یا سرنوشت این جامعه کوچک اما تأثیرگذار، در کشاکش قدرت‌های بزرگ منطقه، به ابعاد تازه‌ای رسیده است؟ برای روشن شدن این ابهامات و رمزگشایی از این پازل پیچیده، به سراغ یعقوب توکلی، عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم انسانی و پژوهشگر برجسته تاریخ رفتیم تا از منظری دقیق و کارشناسانه، ابعاد اعتقادی، تاریخی و تحولات اخیر مرتبط با دروزی‌ها را برایتان تبیین کنیم.
دروزی‌ها چگونه پدید آمدند؟
فارس: آقای دکتر، تحولات اخیر در منطقه، به‌ویژه در جنوب سوریه، نام دروزی‌ها را بیش از پیش بر سر زبان‌ها انداخته است. به عنوان یک پژوهشگر تاریخ، ابتدا بفرمایید فرقه دروزی چگونه شکل گرفت و ریشه‌های تاریخی آن به کدام دوره‌های فکری و مذهبی بازمی‌گردد؟ توکلی: دروزی‌ها در واقع از دل اسماعیلیه منشعب شدند. اسماعیلیه خود نیز یکی از فرقه‌هایی بود که از تشیع انشعاب یافت و این انشعاب بر سر مسئله امامت اسماعیل بن امام صادق (ع) شکل گرفت. این‌ها عمدتاً در منطقه مصر گسترش پیدا کردند و در دوران الحاکم بامرالله، در جریان جنگ‌های صلیبی، مناقشه‌ای بین دو جریان اسماعیلی، یعنی نزاری‌ها و مستعلوی‌ها، پیش آمد. از دل همین مناقشه بود که یک فرقه جدیدی ظهور کرد که این فرقه جدید به دروزی معروف شدند. رهبر آن‌ها شخصی به نام حمزه است که البته نام‌گذاری «دروز» از روی اسم یکی دیگر از رهبرانشان است که او خیاط بود. «دروز» به معنای خیاط است. این‌ها در جریان جنگ حطین علیه صلیبی‌ها همراه با صلاح‌الدین ایوبی جنگیدند و در مقابله با مغول‌ها نیز در مناطقی به نبرد پرداختند.
ویژگی‌های اعتقادی؛ از تناسخ تا کتب مقدس
فارس: با توجه به اینکه دروزی‌ها از یک فرقه اسلامی منشعب شده‌اند و اخیراً نیز توجهات زیادی به آن‌ها جلب شده، اصلی‌ترین تفاوت‌های اعتقادی آن‌ها با دیگر مسلمانان چیست؟ این تفاوت‌ها چه جایگاهی در تعریف هویت مذهبی دروزی‌ها دارد؟ توکلی: دروزی‌ها، همانند فرقه اسماعیلیه، آرام‌آرام به یک جریان بسته تبدیل شدند و تمایلات باطنی‌گرایی و معنوی خاصی پیدا کردند. این امر سبب شد تعبدی که در بین گروه‌های مسلمان (چه سنی و چه شیعه) جریان داشت، در میان آن‌ها کم‌رمق شود. آن‌ها از این جهت شباهت‌هایی به جریان اسماعیلیه دارند و البته به دلیل نوع اعتقاداتی که داشتند، تعداد کمتری جذب فرقه دروزی شدند. این‌ها به خداوند معتقدند و در الهیات فکری خود تلقی‌هایی شبیه به تلقی ما در مورد خداوند دارند، اما با تفاوت‌هایی در مباحث مربوط به صفات و مسائل مربوط به ذات خداوند.
در مسئله معاد، روح و معاد، دروزی‌ها قائل به تناسخ هستند. البته اعتقاد آن‌ها به مسئله تناسخ با اعتقاد هندوها و سایر فرق قائل به تناسخ متفاوت است. این‌ها معتقدند که روح یک مرد دروزی که ازلی و جاودان است، در بدن یک مرد دروزی دیگر حلول خواهد کرد و روح یک زن دروزی نیز در بدن یک زن دروزی دیگر حلول می‌کند. بر خلاف دیگران، قائل نیستند که احیاناً ممکن است روح یک مرد در روح یک زن یا برعکس حلول کند. به همین خاطر آن‌ها مردگان خود را دفن نمی‌کنند و برایشان مراسم و مناسبت‌های خاصی قائل نیستند. مردگان را معمولاً در چاه می‌اندازند و سر چاه را می‌پوشانند و چیزی از میت نگهداری نمی‌کنند.آقای سمیر قنطار که خانواده‌شان از دروزی‌ها بودند، یکی از تأسف‌هایی که بعدها نقل می‌کرد، این بود که وقتی پدر و خواهرش از دنیا رفته بودند، آن‌ها را درون چاه انداخته بودند، و این مسئله برای او بسیار تلخ بود؛ چون چنین رفتاری را در شأن عزیزانش نمی‌دانست.
فارس: در مورد کتب مقدس، آیا دروزی‌ها به قرآن اعتقاد دارند؟ آیا دروزی‌ها از مذاهب دیگری نیز تأثیر پذیرفته‌اند؟ توکلی: ضمن اینکه به قرآن قائل هستند، علاوه بر قرآن یک کتاب دیگری نیز دارند به نام رسائل الحکمیه که در واقع نوشته‌های بعضی از بزرگانشان است و منطق فکری و اعتقادات آن‌ها را تبیین می‌کند. علاوه بر این، این جریان از لحاظ تفکر کلامی ماهیتی التقاطی دارد. مباحثی از مسیحیت، یهودیت، زرتشتی، گنوسی‌ها و دیگران در این مذهب جریان دارد و در واقع شما با یک تلقی التقاطی جدی روبرو هستید.
دیدگاه فقها و جایگاه دروزی‌ها در اسلام
فارس: نظر علمای مسلمان درباره دروزی‌ها چیست؟ آیا آن‌ها را جزو مسلمانان می‌دانند و احکام فقهی خاصی در موردشان وجود دارد؟ توکلی: تا مدتی پیش از این، یعنی شاید حدوداً همین ۱۰-۱۵ سال پیش، بسیاری از علمای مسلمان آن‌ها را خارج از اسلام تعریف می‌کردند. ضمن اینکه دروزی‌ها نیز خود را داخل در جریانات اسلامی و مسلمان تعریف نمی‌کردند و اغلب قائل به فتوای مربوط به حرمت و نجاست آن‌ها بودند و می‌گفتند مانند غیرمسلمان‌ها هستند. اما طی سال‌های اخیر بعضی از علمای مسلمان، از جمله علامه سید محمد حسین فضل‌الله، فتوایی به مسلمان بودن آن‌ها داد.یعنی آن‌ها را دیگر نجس تعریف نمی‌کرد. من از فتاوای دیگر علمای خودمان در مورد آن‌ها اطلاعی ندارم، ولی علامه سید محمد حسین فضل‌الله آن‌ها را پاک تلقی می‌کرد که حکم نجاست مربوط به بهائی‌ها و دیگران که اطلاق دارد، در مورد آن‌ها قائل به اطلاق نبود.
پراکندگی جغرافیایی و جمعیت؛ از سوریه تا آمریکا
فارس: دروزی‌ها در حال حاضر در کدام مناطق جهان زندگی می‌کنند و جمعیت تخمینی آن‌ها چقدر است؟ توکلی: آن‌ها کلاً در دنیا چیزی حدود یک میلیون و اندی نفر، یعنی کمی بیشتر از یک میلیون نفر نیستند. جمعیتشان عمدتاً در سوریه مستقر است؛ حدود ۳۰-۴۰ درصد آن‌ها در همین جنوب سوریه ساکن هستند.یک عده زیادشان در بلندی‌های جولان مستقر هستند که تقریباً دو سه درصد، یا پنج شش درصد جمعیت رژیم صهیونیستی را تشکیل می‌دهند. در لبنان نیز جمعیتی از آن‌ها مستقر هستند. این جمعیتی که در لبنان مستقر است، کلاً حدود ۲۰۰ هزار نفر دروزی در لبنان حضور دارند که عمدتاً نیز در مناطق کوهستانی زندگی می‌کنند. طیفی از آن‌ها در آمریکا، عده‌ای در استرالیا و عده‌ای نیز در کشور ونزوئلا زندگی می‌کنند. این پراکندگی جغرافیایی در میان آن‌ها مشاهده می‌شود.
دروزی‌ها و تحولات منطقه؛ از جنگ‌های صلیبی تا روابط با اسرائیل
فارس: نقش دروزی‌ها در تحولات تاریخی منطقه، به ویژه در جنگ‌ها و درگیری‌ها، چگونه بوده است؟ و روابط آن‌ها با رژیم صهیونیستی و حزب‌الله چگونه است؟ این روابط چه فراز و نشیب‌هایی را طی کرده است؟ توکلی: این‌ها در گذشته مواضع بهتری داشتند. به دلیل اینکه در جنگ‌های مختلف مربوط به دولت عثمانی دخالت داشتند، توانستند موقعیتی برای خودشان فراهم کنند. حزب‌الله تلاش بسیاری صورت داد، از جمله از طریق شهید سمیر قنطار که بتواند جامعه دروزی را به جامعه مقاومت حزب‌الله وصل کند که اسرائیل به همین خاطر ایشان را به شهادت رساند. وقتی سمیر قنطار را به شهادت رساندند، اسرائیل اعلام کرد که ما سمیر را نه به خاطر کارهایش در گذشته در نهاریا، بلکه به خاطر فعالیت‌هایش در جولان هدف قرار دادیم و همین منطقه جرمانا که الان محل اجتماع طیفی از دروزی‌هاست، سمیر آنجا مستقر بود تا بتواند آن‌ها را بازگرداند. بعضی از رهبران دروزی لبنان که کلاً حدود ۲۰۰ هزار نفر دروزی در لبنان حضور دارند و عمدتاً نیز در مناطق کوهستانی و مناطق جبل حضور دارند، مخالف رژیم صهیونیستی بودند.
کمال جنبلاط و بعد پسرش ولید جنبلاط هم جزو کسانی بودند که در حوزه مقاومت علیه رژیم صهیونیستی فعالیت می‌کردند. اما بعدها، پس از سیطره حزب‌الله بر لبنان و قدرت گرفتن مقاومت شیعی حزب‌الله، مواضع ولید جنبلاط به سمت مواضع گروه‌های سنی نزدیک شد و این‌ها با حزب‌الله بعضاً مخالفت می‌کردند. مخالفتشان نه به صورت درگیری، بلکه بیشتر به صورت شیطنت‌های مطبوعاتی و رسانه‌ای و احیاناً ایرادهایی که به اقدامات مقاومت می‌گرفتند، بیشتر معروف بود که خود آقای سمیر قنطار می‌گفت بارها من در زندان علیه آقای ولید جنبلاط بیانیه دادم و ایشان را به خاطر این مواضعش ابودغال معرفی کردم. ابودغال آن کسی است که در جریان حمله ابرهه، راهنمای حمله ابرهه به مکه شده بود. ولید جنبلاط گاهی می‌گفت سمیر قنطار با این جمله فتوای قتل من را صادر کرد و خون من را هدر داد.
اما بعد از اینکه سمیر آزاد شد، این‌ها هم به استقبال سمیر آمدند و در واقع از او به عنوان قهرمان دروزی نیز استقبال کردند. من این مثال را آوردم تا نشان دهم که این‌ها ثبات چندانی ندارند. یعنی شما همین الان در سوریه هم که ببینید، مشاهده می‌کنید که شخصیت‌هایی که دیروز با دولت سوریه مخالفت کردند، امروز به اصطلاح آن آقای شیخ جربوع، مثلاً یکی از این‌هاست که دوباره از دولت و وحدت سوریه حمایت کرده است. جامعه دروزی‌هایی که در اسرائیل حضور دارند، یک جمعیت محدودی هستند، اما به دلیل اینکه نشانه‌های مشترک و یک سری عقاید مشترکی با یهودیان دارند، اغلب از سیاست‌های رژیم صهیونیستی حمایت کردند. همین منطقه پیوسته به بلندی‌های جولان نیز این‌ها زندگی می‌کنند و از سیاست‌های اسرائیل حمایت داشته‌اند.
چالش‌ها و آینده؛ سوریه، سلفی‌گری و خشم علیه اسرائیل
فارس: وضعیت دروزی‌ها در سوریه و روابطشان با دولت سوریه چگونه است؟ و این تعاملات چه چالش‌هایی را برای آن‌ها ایجاد کرده است؟ توکلی: متأسفانه دولت سوریه به دلیل نوع نگاه سلفی که با همه مسلمان‌ها دارد و رفتارش که مبتنی بر اندیشه‌های ابن تیمیه و بعدها ابن عبدالوهاب است و همه فرقه‌های دیگر را نامسلمان، نجس و کافر و «خوک» معرفی می‌کند، ظرفیت‌های درگیری را در داخل جامعه سوریه نسبت به جامعه دروزی‌ها افزایش داد. همچنان که سخت‌گیری‌هایی نسبت به شیعیان در سوریه انجام دادند. این کم‌عقلی آن‌ها در ارتباط با طیف‌های فرقه‌ای و آن‌هایی که در مرز زندگی می‌کنند، باعث شد که رژیم صهیونیستی که به دنبال بهانه برای دخالت در سوریه و بسط سرزمینی و تشکیل جریان‌های مسلح علیه جهان اسلام است، از این فرصت سوءاستفاده کند.
فارس: این چندگانگی در مواضع و ساختار درونی دروزی‌ها چه تأثیری بر تحولات منطقه خواهد داشت و آیا می‌تواند به حل یا تشدید بحران‌ها کمک کند؟ توکلی: ما در داخل خود دروزی‌ها این چندگانگی جدی را داریم و این چندگانگی می‌تواند در واقع کمک کند به اینکه ماجرا زودتر جمع شود. اما من معتقدم که اختلاف بر منطقه سویدا و کشمکش جغرافیایی آرام‌آرام بخشی از جامعه سنی سوریه را که با سلفی‌ها رابطه ندارند و عقاید سلفی ندارند و به مسائل وطنی و ملی اهمیت می‌دهند، آرام‌آرام وارد درگیری با رژیم صهیونیستی خواهد کرد.
فارس: ارزیابی شما از اقدامات اخیر رژیم صهیونیستی در مناطق دروزی‌نشین چیست و چه پیامدهایی برای آینده منطقه می‌تواند داشته باشد؟ توکلی: اشتباه بزرگی را رژیم صهیونیستی الان مرتکب می‌شود به تصور اینکه می‌تواند حوزه‌های جغرافیایی پیرامون خودش را سرکوب کند و قدرت پیدا کند. الان با دشنه‌های مختلف به جان همسایگانش افتاده، اما این وضعیت باعث گسترش خشم علیه اسرائیل خواهد شد. اگر آستانه دشمنی که الان در ایران نسبت به رژیم صهیونیستی و وفاقی که در دشمنی با اسرائیل صورت گرفته را مشاهده بفرمایید، می‌بینید که در ماه‌های پیش از این، این وفاق در مخالفت با رژیم صهیونیستی و وفاق در مبارزه با سلطه صهیونیست به این اندازه نبوده. تحرکات اسرائیل در مناطق دروزی‌نشین آرام‌آرام وفاق مبارزه با اسرائیل را ایجاد خواهد کرد. ضمن اینکه درگیری بین اسرائیل و دولت خودخوانده جولانی باعث تضعیف جریان سلفی‌گری در جهان اسلام در برابر مقاومت شیعی و مقاومت سنی معتقد به نبرد با رژیم صهیونیستی خواهد شد.
