سایه روشن‌های صلح در قفقاز/ الزامات ایران در دوران گذار منطقه چیست؟
جمعه (۱۷ مرداد) هفته‌ای که گذشت، کاخ سفید میزبان روسای جمهور آذربایجان و ارمنستان بود تا به ادعای خود بانی یک صلح تاریخی باشد. صلحی که همزمان با پایان دادن به دهه‌ها مناقشه میان باکو و ایروان برای شرکت‌های آمریکایی هم مسیری تازه برای سرمایه‌گذاری پیدا کنند. «الهام علی‌اف» رئیس‌جمهوری آذربایجان و «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان، در حضور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده، توافق صلح امضا کردند که یکی از مهمترین محورهای آن تعیین تکلیف نحوه دسترسی جمهوری آذربایجان به نخجوان به عنوان بخشی از خاک خود است. گذرگاهی که پیش از این به زنگه‌زور معروف و باکو برای احداث آن در تقلا بود. این مسیر مواصلاتی ۴۴ کیلومتری در مرز ایران با جمهوری ارمنستان احداث می‌شود و نام آن در توافق جدید Trump Route for International Peace and Prosperity یا جاده صلح ترامپ است. جاده‌ای که قرار است نه تنها آذربایجان و نخجوان را به یکدیگر وصل کند، بلکه ترکیه، اروپا و آسیای مرکزی را نیز به هم متصل سازد.
واکنش ایران به طرح صلح
وزرات امور خارجه در واکنش به این طرح در بیانیه‌ای موضع تهران را در این زمینه اعلام کرد. بر اساس این بیانیه:
الف: جمهوری اسلامی ایران با دقت روندهای جاری در منطقه قفقاز جنوبی را دنبال می‌کند و با هر دو کشور همسایه، جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان، در خصوص این تحولات در ارتباط است.
ب: جمهوری اسلامی ایران با استقبال از نهایی‌شدن متن توافق صلح توسط دو کشور، این تحول را گامی مهم در تحقق صلح پایدار در منطقه ارزیابی می‌کند.
پ: جمهوری اسلامی ایران باور دارد که ایجاد مسیرهای ارتباطی و رفع انسداد شبکه‌های مواصلاتی زمانی در خدمت ثبات، امنیت و توسعه اقتصادی ملت‌های منطقه خواهد بود که در چارچوب منافع متقابل، رعایت حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورهای منطقه و بدون مداخلات خارجی باشد.
ت: جمهوری اسلامی ایران آماده تداوم همکاری‌های سازنده و مبتنی بر منافع متقابل با هر دو کشور جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان برای صیانت از صلح و ثبات و توسعه اقتصادی منطقه از طریق همکاری‌های دوجانبه و منطقه‌ای، همچون سازوکار ۳+۳، می‌باشد.
«مسعود پزشکیان» رئیس‌جمهور هم روز گذشته یکشنبه ۱۹ مرداد در واکنش به این قرارداد با اشاره به اینکه درباره کریدور موسوم به زنگزور وزیر امور خارجه گزارش دادند، گفت: «کریدور زنگزور» آن چیزی نیست که در خبرها بزرگش کردند. خواسته‌های جمهوری اسلامی درباره این مسیر را همه طرف‌ها مراعات کردند.
رئیس‌جمهور تصریح کرد: چارچوب تمامیت ارضی و بسته نشدن راه ما به اروپا در آن دیده شده و تمام دغدغه ما این است که شرکت آمریکایی می‌خواهد این کریدور را راه بیندازد.
«سیدعباس عراقچی» نیز با اشاره به اینکه در خصوص منطقه مواضع ما شفاف است؛ گفت: ما خواهان حفظ حاکمیت کامل همه کشورهای منطقه بر سرزمین‌های خود هستیم و از تمامیت ارضی همه کشورهای منطقه دفاع می‌کنیم. همچنین از مرزهای بین‌المللی دفاع کرده و هرگونه تغییر در آنها را نمی‌پذیریم. آنچه که در بیانیه مشترک دو کشور ارمنستان و آذربایجان آمده، این سه اصل را در بر دارد: احترام به حاکمیت کشورهای منطقه، احترام به تمامیت ارضی آنها، و مخالفت با هرگونه تغییر مرز. این موارد دقیقاً در راستای مواضع جمهوری اسلامی ایران است.
عراقچی تاکید کرد: موضوع کریدور دیگر کاملاً کنار گذاشته شده و بحث بر سر یک جاده ترانزیتی است که تحت حاکمیت و صلاحیت قضایی ارمنستان، در خاک این کشور کشیده خواهد شد. اجرای این پروژه بر عهده شرکتی است که، طبق آنچه گفته شده، یک شرکت آمریکایی–ارمنی خواهد بود که در ارمنستان ثبت شده و تحت قوانین این کشور فعالیت می‌کند. البته همان‌طور که در بیانیه وزارت امور خارجه آمده، هرگونه حضور خارجی در منطقه، به هر شکل که باشد، می‌تواند تبعات منفی برای صلح و ثبات منطقه داشته باشد. این موضوع را همواره با طرف‌های آذربایجانی و ارمنی مطرح کرده‌ایم و بر آن تأکید خواهیم داشت. ما از نزدیک تحولات را رصد می‌کنیم. تاکنون مواضع اصولی ما رعایت شده است، اما حضور احتمالی شرکت آمریکایی موجب نگرانی است و در این خصوص به رایزنی‌های خود ادامه خواهیم داد.
ابهامات بسیاری در آنچه به نام صلح در منطقه جاری شده وجود دارد و به همین دلیل است که پیشنهاد همیشگی جمهوری اسلامی ایران برای حل و فصل چنین منازعاتی بازگشت به منطقه و ظرفیت‌های آن است.وزیر امور خارجه گفت: ایران نسبت به هرگونه حضور خارجی در منطقه هشدار داده و تأکید کرده که چنین اقدامی می‌تواند صلح و ثبات را تهدید کند. حضور احتمالی یک شرکت آمریکایی در این پروژه باعث نگرانی ایران است و این موضوع با طرفین در میان گذاشته شده و تحولات از نزدیک پیگیری می‌شود.
«مهدی سنایی» مشاور سیاسی رئیس‌جمهور هم در واکنش به این قرارداد تصریح کرد: ایران از صلح میان همسایگانش استقبال می‌کند و همچنین با رفع انسداد از مسیرهای مواصلاتی مخالفتی ندارد، ولی نسبت به طرح‌هایی که قدرت‌ها و سازمان‌های فرامنطقه‌ای را وارد سازوکار امنیتی و ژئوپلیتیک منطقه تاریخی قفقاز کند حساس است و درباره زمینه‌سازی تشدید تنش از این طریق، هشدار می‌دهد.
«علی اکبر ولایتی» مشاور رهبر انقلاب در امور بین‌الملل، در واکنش به طرح ایجاد کریدور در قفقاز جنوبی تصریح کرد است که طرح کریدور با هدف تجزیه ارمنستان طراحی شده و با مخالفت مردم این کشور مواجه است و ایران با یا بدون همکاری روسیه با این پروژه مقابله خواهد کرد و ایده ترامپ در “اجاره کریدور” غیرواقع‌بینانه و نشانه ساده‌لوحی او است و امنیت منطقه، خط قرمز ایران است.
مسیرهای مواصلاتی در منطقه برای ایران موضوعی مهم و غیرقابل چشم‌پوشی بوده و از آن مهمتر هم هرنوع تغییر در مرزها و ژئوپلتیک منطقه به عنوان خط قرمز است. از این رو هرگونه طرحی با هر نامی به منظور اجرا و تداوم در جغرافیای همسایگان ایران باید به این خط قرمز توجه ویژه داشته باشد.
تاکید ایران بر فرمت‌ها و ظرفیت‌های منطقه‌ای
تأکید و تکیه بر موضوع جاده ترامپ درحالی که بسیاری از موارد اختلافی که بیشتر آنها هم ریشه تاریخی دارند؛ همچنان پابرجا مانده و تغییری نکرده است، حکایت از تکرار مسیری دارد که آمریکا و غرب برای حل و فصل منازعات منطقه‌ای در ذهن دارند. مسیر که بیش و پیش از آنکه مبتنی بر راه‌حلی عمیق و همیشگی یا دستکم بلندمدت باشد، مبتنی بر قرارهای شتابان و قراردادهای نمایشی است. بر فرض و احتمال هم اگر جاده ترامپ برای دو کشور و نیز منطقه صلح به ارمغان آورد، باکو و ایروان تکلیف برای دیگر چالش‌های باقی مانده روابط چه طرحی در سر دارند؛ آیا ارمنستان درباره حضور شرکت‌های آمریکایی در مرزهای مشترکی که با ایران دارد و کیفیت این حضور برنامه‌ای خواهد داشت و مسئولیت واگذاری بخشی از استان سیونیک خود به آمریکا در قالب کنسرسیوم‌های شرکتی را عهده‌دار خواهد بود؟
ابهامات بسیاری در آنچه به نام صلح در منطقه جاری شده وجود دارد و به همین دلیل است که پیشنهاد همیشگی جمهوری اسلامی ایران برای حل و فصل چنین منازعاتی بازگشت به منطقه و ظرفیت‌های آن است. کریدور ارس از مهمترین این ظرفیت‌هاست که سال‌ها امن‌ترین مسیر تبادلاتی در قفقاز جنوبی بوده و توانسته است هم دو بخش آذربایجان را بهم وصل و هم مرزهای ژئوپلتیکی را حراست کند.
استفاده از این ظرفیت‌ها نیازمند بازگشت به فرمت‌های مذاکراتی منطقه از جمله فرمت ۳+۳ است که در آن ایران و ترکیه و روسیه در کنار جمهورهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان به بررسی مهمترین چالش‌های دوجانبه یا چندجانبه نشسته و راه‌حل‌هایی برای آنها بیابند. تجربه تاریخی هم نشان داده این نوع از صلح پایدارتر از آن نوع دیگری است که در کاخ سفید و با اشارات رئیس‌جمهور آمریکا بسته و امضا شود.
درباره جاده صلح ترامپ چه می‌دانیم
همزمان با امضای توافق میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان کاخ سفید به کلیاتی از این توافق اشاره کرد. «آنا کلی» معاون سخنگوی کاخ سفید روز جمعه در یک نشست خبری به خبرنگاران گفت: «نقشه راهی که دو کشور بر سر آن توافق می‌کنند، آینده‌ای بر مبنای همکاری را رقم خواهد زد که به نفع هر دو کشور، منطقه قفقاز جنوبی و فراتر از آن خواهد بود. با ایجاد این مسیر به سوی صلح، ما ظرفیت عظیم منطقه قفقاز جنوبی را در تجارت، ترانزیت و انرژی آزاد می‌کنیم.» بر اساس آنچه از این توافق منتشر شده؛ شامل منطقه ترانزیت چندوجهی خواهد بود که سرزمین اصلی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان آن را با احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان و مردم آن متصل می‌کند. اینکه اما بیانیه امضا شده میان باکو و ایروان تا چه اندازه قابیلت اجرایی هم در زمینه حقوقی و هم اجرایی داشته باشد، علامت سوالی است که تاکنون پاسخی به آن داده نشده است. بر اساس توافق، این مسیر علاوه بر جاده، شامل؛ خط ریلی، خطوط انتقال نفت و گاز و فیبر نوری و زیرساخت مخابراتی هم خواهد بود و تمامی این اجزا با سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکایی اجرا می‌شوند و طبق قوانین ارمنستان اداره خواهند شد.
بر اساس توافق، این مسیر علاوه بر جاده، شامل؛ خط ریلی، خطوط انتقال نفت و گاز و فیبر نوری و زیرساخت مخابراتی هم خواهد بود و تمامی این اجزا با سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکایی اجرا می‌شوند و طبق قوانین ارمنستان اداره خواهند شد.
نمایش صلح و منافع بازیگران آن
همزمان با افزایش پرونده‌های ناکام «دونالد ترامپ» در جهان از غزه و اوکراین تا ایران و تعرفه‌ها، رئیس جمهور آمریکا برای رسیدن به چیزی که دستکم خود بتواند آن را دستاورد بنامند نیاز بود و این نیاز از طریق دو جمهوری تازه استقلال یافته از شوروی به دست آمد. گرچه تیترها از پیروزی ترامپ و دستاور او حکایت دارند اما واقعیت آن است که این حضور شرکت‌های آمریکا در منطقه‌ای که پیش از این حیاط خلوت روسیه بوده چندان راحت نخواهد بود. بازیگر دیگر این معرکه صلح ارمنستان است که به نوعی شیفت‌حامی کرد و ترجیح داد، مناقشه خود با جمهوری آذربایجان را در کاخ سفید و نه کاخ کرملین حل و فصل کند. ارمنستان درحالی با اهداف اقتصادی و سیاسی قراردادی را در حضور ترامپ امضا کرد که اگر پس از این هوشیارانه با روسیه و ایران در ارتباط نباشد نمی‌تواند به تحقق این اهداف چندان امیدوار باشد.
باکو را می‌توان بازیگر برنده این نمایش دانست از آن رو که سال‌هاست برای پیوستن با بخش خودمختار خود در نخجوان در حال تلاش بوده است. جاده ترامپ در صورت ساخت و راه‌اندازی برای آذربایجان را به برادر بزرگتر، یعنی ترکیه و از این طریق به اروپا متصل خواهد کرد و موقعیت ژئوپلیتیک آذربایجان را به عنوان پل اتصال آسیای مرکزی و اروپا تقویت خواهد کرد. برای ترکیه هم این «اگر» در صورت تحقق می‌تواند گامی در مسیر بلندپروازی‌های خود در ایجاد و گسترش محور ترک تلقی شود.
بازی آغاز شده در کاخ سفید، به نظر می‌رسد روسیه را هم تا حدودی نگرانی کرده است؛ «ماریا زاخارووا» سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه در واکنش به امضای توافق‌نامه بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان در کاخ سفید، گفت که ورود و دخالت بازیگران فرامنطقه‌ای به قفقاز، نباید در این منطقه مشکلات بیشتری ایجاد کند و بهترین گزینه، یافتن راه‌حل‌هایی با حمایت‌های روسیه، ایران و ترکیه است. احتمال استقرار نیروهای امنیتی یا نظامی آمریکا و ناتو در امتداد مسیر از دیدگاه روسیه می‌تواند به معنای کاهش حوزه نفوذ مسکو و افزایش حضور رقیب تلقی شود.
در نهایت توافق صلح واشنگتن میان ارمنستان و آذربایجان، آغازگر فصل تازه‌ای در قفقاز جنوبی است. این توافق، اگرچه وعده صلح و ثبات می‌دهد، اما واقعیت آن است که می‌تواند رقابت ژئوپلیتیک قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را شدت بخشد. از این رو تمام بازیگران آن باید با حداکثر هوشیاری در این مسیر گام بردارند تا صلح ادعایی آمریکا، بار دیگر تکرار تجربه‌های تلخ پیشین در منطقه نباشد.
