حج و راهکارهایی برای ادای حق‌الناس
از آنجا که حق‌الناس یکی از ارکان مهم دین است و اگر حق‌الناسی به گردن زائرِ سرزمینِ وحی باشد، حجش قبول نخواهد بود، پس بهتر و بلکه واجب و ضروری است که زائر پیش از عزیمت به حج، حقوقی که بر گردن دارد را ادا کند.
برای انجام این مهم، یعنی ادای حق‌الناس، راهکارهایی در قرآن و روایات ائمه معصومین(ع) وجود دارد که در کتاب «حج و حق‌الناس» به آنها اشاره شده است. توبه و جبران و اصلاح، دو راهکار مهم برای ادای حق‌الناس است.
توبه:
نخستین راهکار جبران هر گناهی به طور عام، و ادای حق‌الناس به صورت خاص، توبه و بازگشت به مسیر صحیح و اظهار پشیمانی در محضر پروردگار است.
قرآن کریم در آیات متعددی به این حقیقت اشاره می‌کند و می‌فرماید: « و کسانی که گناه کردند و پس از آن توبه کردند و ایمان آوردند، مشمول عفو او می‌شوند، زیرا پروردگار تو در پی آن، آمرزنده و مهربان است./وَ الَّذینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ) (اعراف: 153).
در روایات ائمه معصوم (ع) نیز توبه، مرحله اول بازگشت از گناهانی است که از حقوق‌الناس به حساب می‌آید. درواقع باید آثار پشیمانی از رفتار ناشایست گذشته فرد دیده شود، به‌طوری که فرد خطاکار تصمیم بگیرد که چنین رفتاری را تکرار نکند. امام صادق (ع) دراین‌باره فرمود: « هر ربایی را که مردم به علت جهالت گرفته و سپس توبه کرده‌اند، توبه آنها پذیرفته می‌شود. در صورتی که توبه آنها شناخته شود/کُلُّ رِبَا أَکَلَهُ النَّاسُ بِجَهَالَةٍ ثُم تَابُوا فَإِنَّهُ یُقْبَلُ مِنْهُم إِذا عُرِفَ مِنْهُم التَّوْبَةُ.»
«شهید ثانی» هم با اشاره به یکی از گناهان درباره توبه اینچنین می‌گوید: بر غیبت کننده واجب است پشیمان شود و توبه کند و نسبت به آنچه انجام داده، متأسف باشد تا از حق‌الله خارج شود.
در هر روی برای اصلاح هر گناه و حق‌الناسی ابتدا باید به سوی پروردگار برگشت و توبه کرد، زیرا هر حق‌الناسی یک جنبه حق اللهی نیز دارد، به این دلیل که هر کسی که حرمت اموال دیگران را نمی‌پذیرد، در قدم اول فرمان پروردگار را نادیده می‌گیرد. پس کسانی که از اوامر الهی درباره رعایت حق‌الناس کوتاهی می‌کنند، نه تنها حق‌الناس را زیر پا می‌گذارند، بلکه حرمت دستور خداوند را نیز نگه نمی‌دارند، از همین رو باید با طلب بخشش از پروردگار به سوی او بازگردند.
جبران و اصلاح:
پس از توبه به درگاه پروردگار متعال، نوبت به اصلاح و جبران حقوق پایمال شده مردم؛ اعم از حقوق مالی یا آبرویی می‌رسد، چراکه توبه بدون اصلاح اثر چندانی ندارد. زیرا توبه واقعی فقط درصورتی محقق می‌شود که گنهکار و خطاکار درصدد جبران گذشته برآید.
قران کریم در آیات متعدد پس از توبه، موضوع اصلاح را مطرح کرده است. به طور مثال در سوره نحل می‌فرماید: « اما پروردگارت نسبت به آنها که از روی جهالت، کار بدی انجام داده‌اند، سپس توبه کرده و در مقام جبران و اصلاح برآمده‌اند، آمرزنده و مهربان است/ ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَ أَصْلَحُوا إِنَّ رَبِّک مِن بَعدها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ» (نحل: (119).
فقیه بزرگوار ابن حمزه نیز در کتاب «الوسیله» می‌گوید: اگر کسی گناه مرتبط با مردم را مرتکب شده است، پس از توبه، اگر مالی را غصب کرده، آن را به صاحبش برگرداند، یا از او حلالیت بطلبد، یا با او مصالحه کند و اگر مالی را تلف کرده، غرامت آن را بپردازد.
1) حلالیت طلبیدن
یکی از روش‌های جبران حق‌الناس، حلالیت طلبیدن و عذرخواهی کردن از آسیبی است که به مال و آبروی دیگری وارد آمده است. امام صادق (ع) دراین باره می‌فرماید: کسی که چیزی از آبرو یا مال دیگری را بر عهده دارد، واجب است طلب حلالیت کند و خود را از آنچه مدیون است، آزاد کند/فَمَن نَالَ مِن رُجلٍ شیئاً مِن عِرضِ او مالٍ وَجَبَ عَلیه الاستحلال من ذلک والانفصال مِن کُلِّ ما کانَ مِنه الیه.»
پیامبر(ص) نیز فرموده‌اند: «کسی که بر ذمه‌اش ستمی از آبرو یا مال دیگری باشد، پس باید از او طلب حلالیت کند پیش از این که روزی فرا رسد که نه دیناری وجود دارد و نه درهمی. در چنین روزی، هنگام محاسبه اعمال، از حسنات گرفته می‌شود تا بدهی‌اش ادا شود. اما اگر حسنه‌ای نباشد از گناهان طلبکار گرفته می‌شود و به گناهان بدهکار اضافه می‌شود/ مَن کانَت عِندَه فِی قِبَلِهِ مَظْلِمَةٌ فِی عِرْضِ أَوْ ماالٍ فَلِیَتَحَلَّلَها مِنْه مِن قَبْلِ أن یَأْتَیَ یَوم لیس هناک دِینارٌ وَ لا دِرهِمْ فَیَؤْخَذُ مِن حَسَنَاتِه فَإِن لَم تَکُن لَهُ حَسَنَاتٌ أُخِذَ مِن سَیِّئاتِ صاحِبِهِ فَزِیَدتِ علی سیئاته»
2) برگرداندن حقوق مالی
راحت‌ترین راه جبران حقوق دیگران آن است که از خود فرد طلبکار یا وارثان او در صورتی که زنده‌اند، درخواست حلالیت شود. اگر از حق خود گذشتند، حق الناس از گردن او ساقط می‌شود، اما اگر طلبکار یا وارث او از حق خود نگذشت، فردِ مدیون باید مال طلبکار را به او برگرداند. البته برای برگرداندن این حق، فرض‌های مختلفی وجود دارد که ملااحمد نراقی در کتاب معراج السعاده به آن چنین اشاره می‌کند: اگر حق الناس، حقِ مالی باشد، واجب است اگر قدرت داشته باشد آن را به صاحبش پرداخت کند و اگر صاحبش از دنیا رفته باشد، به وارث آن برساند. اما اگر صاحبش معلوم نباشد، به فقرا برساند. اگر هم به دلیل تنگدستی، قدرت بر ادای آن را نداشته باشد، از صاحب آن حلیت حاصل کند، اگر حلال نکرد، یا دسترسی به صاحب آن نداشته باشد، باید به درگاه خدا تضرع و زاری کند که در روز حساب او را از تو راضی کند. همچنین بسیار برای صاحبش طلب آمرزش کرده و کارهای نیک به جا آورد تا روز قیامت به عوض آن حق بدهد.
نتیجه
نتیجه اینکه، اهمیت حق‌الناس و تأثیر آن در عبادات، از موضوعاتی است که با اندک تاملی در آیات و روایات ائمه معصوم فهم می‌شود. یکی از شرایط مقدماتی برخی عبادات، مباح بودن لباس، مکان و آب وضو است. حج یکی از عباداتی است که به شکلی می‌توان گفت جامع عبادات است، چرا که برای برگزاری یک حج کامل و صحیح باید به مسائل دینی توجه کرد. در حج نماز وجود دارد. از این رو زائر پس از طواف نزد مقام ابراهیم به نماز می‌ایستد. بنابراین او باید شرایط نماز را رعایت کند. در حج، روزه نیز وجود دارد؛ زیرا حج‌گزاری که قربانی نیابد، باید سه روز در حج و هفت روز به هنگام بازگشت روزه بگیرد. همچنین در حج، خمس و زکات و انفاق مالی وجود دارد، بنابراین زائر خانه خدا باید پیش از حج به حق‌الناسی که ممکن است در طول زندگی بر عهده او آمده باشد، توجه کند و برای ادای آنها بکوشد. حق الناس مالی را پرداخت کند، یعنی اگر مالی را به کسی مدیون است، به صاحبش بازگرداند و اگر واجبِ مالیِ شرعی به اموال او تعلق گرفته است آن را پرداخت کند. اگر حقوق آبرویی یا جانی بر عهده دارد، از صاحبان آنها طلب شفاعت کند، یا با دعا و طلب مغفرت برای آنها، از خداوند بخواهد تا صاحب حق از او راضی شوند. باید توجه داشت که برپایی، حج بدون ادای حقوق مالی، آبرویی یا جانی دیگران کامل نمی‌شوند و خداوند نیز آن را نمی‌پذیرد.
